Şu “faiz” dedikleri…
Vakanüvis
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın faizlerin düşürülmesindeki ısrarı, sonuçlarını göstermeye başladı.
Merkez Bankası’nın aldığı son kararla iki yıl ortanın akabinde faiz tek haneli sayıya indi. Para Siyaseti Konseyi, haftalık repo faizinin yüzde 10,50’den yüzde 9,00’a çekildiğini açıkladı.
MB ayrıyeten, ağustos ayından bu yana takip edilen “faiz indirim döngüsü”ne de son verdi.
Böylece faiz oldukça bir müddet – en azından – yüzde 9 düzeyinde tutulmaya çalışılacak, daha ülkü bir gaye ise tek rakamlı oranı daha da aşağılara çekebilmek elbette.
İlk toplumlarda “İşini gör, malımı geri getir” denirdi
Faiz…
Küçük bir kesim dışında çabucak herkes, faizin ekonomik hayatta olumsuz bir öge olduğu konusunda hemfikir. Buna karşın, günlük hayatta faiz var olmaya devam ediyor.
Üstelik, çağdaş vakitlerin bir konusu da değil. Tarihin çok lakin çok eski dönemlerinden bu yana faiz insanın olduğu çabucak her yerde var olmuş. Faize dair birden fazla tanım olmakla birlikte işin temelinin “paradan para kazanmak” olduğu tartışılmaz bir gerçek.
Kimisi; “Üretim faktörleri içerisinde yer alan sermayenin belirli bir süre ve belirli bir orandan kiraya verilmesi sonucu elde edilen gelir” diyor; kimisi, “Borç alınan bir para karşılığında, vadesine göre borç verene ödenen parasal miktar” diyor. Kimileri da “Sermaye sahiplerinin belli bir dönem için paranın likiditesinden vazgeçip bir başkasına ödünç vermesinin karşılığında aldığı bir vazgeçme veya kullanımını erteleme bedeli” diyor.
İlk beşerler, yalnızca birebir borç verme ile birebir borç almayı biliyorlardı. Avcı ya da ziraî eser sahibi, elindeki fazlalığı, avlanamayan ya da ziraî üretim yapamayan şahsa, daha sonra geri alma kaidesiyle vermekteydi. Bu halde yalnızca borcu ödeme kelamını alarak, karşılıksız tıpkı borç veriyor, muhtaçlığı olduğunda da alacağını birebir olarak geri alıyordu. Lakin beşerler mallarını koruma etmenin yollarını öğrendikçe karşılıksız ve faizsiz borç verme konusunda da isteksiz olmaya başlamışlardı. Böylelikle beşerler, verilen karşılığında geri alırken yanında bir fazlalık alma kaidesini getirmeye başlamışlardı.
İşte toplumlarda faiz, bu formda ortaya çıkmıştı. Paranın icadıyla takas iktisadının zayıflaması, buna bağlı olarak da iktisat ve ticaretin genişlemesiyle birlikte faiz de giderek yaygınlaşmıştı.
Tarihî kayıtlara nazaran, faizle ilgili birinci düzenleme, Mezopotamya’da Hammurabi Kanunlarında yer almaktaydı. Babil Hükümdarı Hammurabi’nin yürürlüğe koyduğu kanunlarda kredi, faiz, garanti, rehin üzere mevzulara ait tam 150 unsur bulunmaktaydı.
Hindistan’da güçlü az, yoksul çok faiz öderdi
Faizin tarih içerisindeki örnekleri ortasında Hindistan’da değişik bir uygulama vardı. Hindililerin kutsal kitabı “Manou – Dahroma – Şastra”da faizi yasaklamak şöyle dursun, borç verme süreçlerinde alınacak faiz oranları yer alıyordu.
Toplumdaki kimi sınıflardan yüksek faiz almak Brahman dininin “ilahî bir buyruğuydu.” Buna nazaran, “mümtaz tabakalar” borç alırsa bu borcun faiz oranı yüzde 24’le sınırlıyken, emekçilerde bu oran yüzde 36, köylülerde ise yüzde 60’tı.
Antik Yunan’da yoksullar, bedenlerini faize verirdi Eski Yunan’da, periyotta fikirlerine değer verilen Eflatun üzere, Aristo üzere kimi filozoflar, toplumsal yapıyı bozduğu gerekçesiyle faize karşı çıkan telaffuzlar geliştirmişlerdi.
Aristo, “Politika” isimli yapıtında, “Faizcilikten nefret edilir ve bu nefret haklıdır. Çünkü para değiş tokuş içindir, faiz ise paradan doğan para anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, servet edinme yolları arasında, doğaya en aykırı olanı faizdir.” diyordu.
Ayrıca, “Para, yumurtlamayan kısır bir tavuktur.” kelamı de ona aitti. Aristo bunları söylüyordu fakat ekonomik sistemde faiz olağanca yüküyle varlığını hissettiriyordu.
Öyle ki, Antik Yunan’da dar gelirliler, bedenlerini yüksek faizlerle sürece koydurur, bir çeşit “faiz kölesi” olur, buna karşılık aldıkları borçla geçinmeye çalışırlardı.
Böylesi borçlanmalarda faiz oranının yüzde 40’lara yaklaştığı bile görülmüştü. Roma İmparatorluğu’nda faiz işleri daha da kurumsal hale gelmişti.
Buna nazaran, tefeciler uyguladıkları faiz oranlarına nazaran sınıflandırılıyor, devlet katında “meslek erbabı” olarak görülüp, detaylı kurallarla çalışmaları sağlanıyordu.
Kilise faize “günah” derken, rahipler faizle borç veriyordu
Tarih içinde tevhid çizgisinde toplumlara ulaşan dinlerin hepsinde faiz kesin bir halde yasaklanmıştı. Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta da durum farklı değildi. Lakin vakit içinde Yahudi fıkhında, “Birbirinize değil ama başka dinlerdekilere borç verirken faiz alabilirsiniz.” kararı yer almıştı.
Hıristiyanlık’ta da İncil’deki “İyilik yapın, karşılık beklemeden ödünç verin.” ikazı ile Hz. İsa’nın tıpkı doğrultudaki tavsiyesi vardı. Bu açık kararlar sonucunda Hıristiyanlığın birinci devirlerinde faiz yasağı vardı. Fakat bir müddet sonra dejenerasyon başlayacak ve halka İncil’den faiz yasaklarını okuyan kilise mensupları, gereksinimi olanlara ise faizle borç veriyorlardı.
Roma Kilisesi, bunun üzerine yasaklama getirmiş, bu yasağı yalnızca din adamlarına yönelik olarak uygulamış, toplumdaki faizli süreçlere ait ise faal bir yaptırım getirmemişti. Esasen ruhban sınıfın faizle borç vermesinin de önü alınamayacaktı.
Aquinas: Vakit Tanrı’ya ilişkin, o halde faiz Tanrı’ya karşı bir suç
Hıristiyan dünyasında faize en sert karşı çıkış, Dominikan rahip Thomas Aquinas’a aitti. Aquinas, “Ödünç verilen para için faiz alınması, ortada satılan hiçbir şey olmaması nedeniyle adalete aykırıdır.” diyordu.
Aquinas ayrıyeten, faizi vakte dair farklı yorumlarıyla da mahkûm ediyordu. “Zamanın fiyatı” olarak faizin talep edilemeyeceğini savunan Aquinas, “Çünkü zaman bütün insanlar için ortaktır ve Tanrı’ya aittir. Öyleyse zamanın geçmesine karşılık faiz ödetmek hem hırsızlıktır hem de zamanı insanlara bedava veren Tanrı’ya karşı işlenmiş bir suçtur.” demekteydi.
Krallar, Haçlı Seferleri için faizle borç alıyorlardı
Papalık da bu görüşlere uyuyormuş üzere davransa da “reel politik”te durum farklıydı. Roma’nın faiz yasakları, kâğıt üzerinde kalmaya mahkûmdu. Roma Kilisesi’nin müttefiki Avrupa krallıkları, savaşlarda içinde düştükleri maddî zorlukları faizle buldukları borçlarla aşmaya çalışıyorlardı.
Krallar ve hatta Papalık, İslam dünyasına karşı peş peşe düzenledikleri Haçlı Seferleri’ni finanse edebilmek için pek çok kere Venedik ve Cenova üzere, tefecilik tertibi ekonomilerinde kıymetli bir yer tutan küçük devletlerden borçlar almışlardı.
Protestanlık faizi hiç sorun etmemişti
Katolik dünyasında durum böyleyken, Protestanlık ise faize karşı çıkmamıştı. Bu mezhebi formülleştiren isimlerden birisi olan Calvin, faizi Hıristiyanlığa alışılmamış görmemiş, yalnızca devleti yönetenlerin faizin sömürü konusu yapılmasına karşı önlemler almaları gerektiği görüşünü savunmuştu.
Rönesans ve takip eden çağlarda birçok Avrupa ülkesinde faiz yasakları peyder pey kaldırılmıştı. Bu devirde, “Faizin haklı bir gelir kaynağı olduğu” görüşü yaygınlık kazanmış, sanayi ihtilaliyle birlikte de faiz oranlarını belirleyen faktörlerin neler olabileceğine dair kuramsal yaklaşımlar geliştirilmişti. Çağdaş düşünürlerden Max Weber (ö. 1920) “Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu” isimli çalışmasında, 16. yüzyılda yaşayan zenginlerin çoğunluğunun Protestanlığı kabul ettiğini anlatarak, bunda, faizli süreçler de olmak üzere bu yeni mezhebin hür ticarî anlayışının tesiri olduğunu vurgulamıştı.
Peygamber Efendimiz: “Faizin her çeşidi ayağımın altındadır”
İslam’ın temel kaynağı Kur’an-ı Kerim’deki birçok ayette ise faiz çok net bir biçimde yasaklanmıştı. “Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve şayet müminlerseniz faizi terk edin.” (Bakara, 278) kararının değişik versiyonları Kur’an’ın türlü yerlerinde tekrarlanmıştı.
Riba, Cahiliye Dönemi’nde çok ağır kurallarla toplumsal hayatta yer almaktaydı, İslamiyet toplumsal yapıyı bozan bu uygulamayı sonlandırmıştı. Peygamber Efendimiz (sav) de Veda Hutbesi’nde, “Faizin her çeşidi kaldırılmıştır, ayağımın altındadır.” buyurmuştu.
– Prof. Dr. Tekin Akdemir, Araş. Gör. Şahin Yeşilyurt, “Devlet Borçlarının Dini ve Felsefi Temelleri”, İdare Bilimleri Mecmuası, Kasım 2018
– Prof. Dr. Mahmut Özdemir, “Faiz (Riba) Kavramına İslami Bir Yaklaşım”, Eski Yeni Mecmuası, Yıl 2010
– Dr. Bünyamin Demirgil, Doç. Dr. Hakan Türkay, “Tarihsel Süreç İçerisinde Faizin Kuramsal Açıdan Gelişimi”, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Mecmuası, Cilt 18, Sayı 2, 2017
